NAPISALI:
Slobodan Puzovic - ZAVOD ZA ZASTITU SRBIJE - NOVI SAD
Milan Paunovic - PRIRODNJACKI MUZEJ - BEOGRAD

SUMMARY

The grassy slopes to the south of Mt. Rtanj boast a unique and diverse ornithofauna, which is, in comparison to the ornithofauna in similar mountane habitats, almost without an equal. 20 bird species nest on the meadows and rocky grounds of Rtanj at the altitudes from 1000 m to 1566 m above sea level, and another 30 species fly in from the neighbouring habitats. The nesting of Eremoplrila alpestris balcanica, occurring at the northernmost point of the range of this endemic Balkan subspecies, in particularly important, and so is the finding of one specimen of Calandrella brachydactyla, being the 6th finding for northeastern Serbia. The bird fauna is characterized by a great diversity among pipits, larks, and yellowhammers, which are represented by 3,4, and 4 species respectively. The southern slopes of Rtanj are flown over by numerous birds of pray, including the rare nesting birds from the neighbouring habitats - Aquilla chrysaetos, Circaetus gallicus, and Falco peregrimus. The ornithological treasures of Mt. Rtanj demand special care and adequate protection.

UVOD

Visokoplaninski predeli spadaju medju najvrednije, ali i najranjivije ekosisteme u Srbiji. Njihovo intenzivno koriscenje od strane coveka [turizam, telekomunikacije, sport, posumljavanje, stocarstvo, lov, sakupljanje gljiva i bilja i sl.] uslovljava neprekidne strukturne promene biotopa i faune ptica u njima.
Planina Rtanj u istocnoj Srbiji je jedna od retkih, koja je do sada uglavnom ostala postedjena takvih uticaja. Zbog toga je od posebnog interesa poznavanje i zastita njenog osobenog zivog sveta.
Ptice planinskih predela Rtnja prvi je proucavao Matvejev 26. jula 1948. Deo podataka je objavio [Matvejev 1950], ali se oni uglavnom odnose na severni deo planine. Znatno detaljnije, ptice Rtnja proucavao je Delic [1949], od 28. maja do 4. juna 1949. godine, ali je sacuvan samo njegov izvestaj Prirodnjackom muzeju, Beograd [Arhiva - 11]. On navodi ukupno 43 vrste ptica gnezdarica od podnozja do vrha, uz konkretno pominjanje samo vrste Loxia curvirostra kao skitnice. Tom prilikom on je sakupio i preparirao 14 primeraka ptica koje se danas cuvaju u zbirci prirodnjackog muzeja. Nakon toga, tek 8. juna 1977. godine na greben Rtnja se u trocasovnoj ekskurziji uspinje Ham [1980] i belezi 21 vrstu ptica. Planinske predele Rtnja istrazivao je Paunovic [1994] - 2. juna, 21 jula i 2. novembra 1989. i zajedno sa Puzovicem 7. do 8. juna 1993. godine. Ovaj rad daje prikaz ornitofaune juznih padina Rtnja, od donje kontaktne zone sa sumskom vegetacijom [Lednicka strana, 1000 m n.v.] do grebena planine [Siljak 1566 m, Preslo 1405 m i Kusak 1402 m]. Shodno klasifikaciji osnovnih tipova planinskih stanista [Vasic et all 1990], obuhvacena su otvorena, poluotvorena i kamenita stanista.

OPSTE KARAKTERISTIKE PREDELA

Rtanj se nalazi na severnom rubu Balkanskog planinskog sistema. Sacinjavaju ga pretezno krecnjaci mezozojske starosti. Sa juga se uzdize iz Sokobanjske kotline, a sa severa iz doline Crnog Timoka. Pruza se u pravcu istok - zapad. Za gornje delove planine sa severne strane karakteristicni su veliki nagibi, sume, stene i sipari, a sa juzne pasnjaci i kamenari. Juzne padine imaju dosta stepskih karakteristika, bezvodne su i prekrivene gustom travnom vegetacijom na zapadnom delu, a pretezno kamenjarima na istocnom. Detaljnu klasifikaciju i grupisanje pojedinih fitocenoza pasnjaka i livada dala je Jovanovic Dunjic [1956]. Grmlje gloga [Crataegus sp.], divlje ruze [Rosa sp.] i drugih vrsta prosarano je na pasnjacima u nizim zonama [do 1200 m], a u visim zonama, narocito na grebenu Presla do Kuska, se pojedinacno i ponegde u manjim grupama javlja mukinja [Sorbus aria] i jorgovan [Syringa vulgaris]. Visinu travne vegetacije smenjuje ispasa i sakupljanje lekovitog bilja. Znacajni su u tom smislu i pozari koje izazivaju cobani ili eksplozije granata na pasnjacima [stalni vojni poligon]. Leta su topla i suva, a zime su ostre sa mnogo padavina. Srednja godisnja temperatura je oko 10 stepeni Celzijusa. Godisnja kolicina padavina centralnog dela masiva iznosi 900 mm [Dragasic V., Miladinovic B. 1988]
Matvejev [1961] ovaj predeo svrstava u predprovinciju mediteranskih planinskih kamenjara i kamenitih pasnjaka. Kasnije, Matvejev i Puncer [1989] planinske delove Rtnja svrstavaju u biom kamenjara, pasnjaka i suma na kamenjarima [oro]mediteranskih planina. Prema Stevanovic i Stevanovic [1995] planinski pasnjaci i kamenjari Rtnja se mogu svrstati u srednjeevropski planinski predregion - Balkanska provincija.

Slika 1: Vertikalni profil juznih padina Rtnja sa zonama gnezdjenja 6 vrsta ptica [kartirano 1989 i 1993].

Figura 1: Vertical profile of southern slopes of Mt. Rtanj with nesting ranges of 6 bird species [mepped in 1989 and 1993].

REZLUTATI I DISKUSIJA

Na otvorenim padinama juzne ekspozicije Rtnja, na nadmorskim visinama od 1000 do 1566 m, zabelezeno je gnezdjenje 20 vrsta ptica sa procenjenih oko 320 gnezdecih parova. Najveca brojnost tokom istrazivanja 1989. i 1993. godine zabelezena je kod vrsta: Anthus trivialis [rubne zone suma i padina sa kamenjarima i grmljem], Alauda arvensis [pasnjak sa gustom travom - cesca na zapadnom delu]. Lanius collhurio [nize zone sa grmljem], Phoenicurus ochruros [kamenjari], Oenanthe oenanthe [kamenjari], Alectoris graeca [kamenjari], Anthus spinoletta [krzljavi pasnjak sa kamenjarem] i posebno Emberiza hortulana [srednji i nizi pojas sa grmljem, posebno mukinjom].
Na tom relativno ogranicenom prostoru upecatljivo deluje izuzetna raznovrsnost ptica gnezdarica, a posebno trepteljki [rod Anthus] tri vrste, cetiri vrste seva [rodovi Alauda, Lullula, Eremophila, Calandrella] i cetiri strnadica [rod Emberiza]. Ovo je jedinstvena pojava na otvorenim planinskim terenima u Srbiji, sto ukazuje na slozenu istoriju ovih predela i uticaj mnogobrojnih ekoloskih faktora.
Posebno valja istaci gnezdjenje balkanske usate seve [Eremophila alpestris balcanica] koje je prvi put na Rtnju utvrdjeno u junu 1993. godine. To je najsevernije gnezdiliste u Srbiji i severni rub areala ove endemicne balkanske podvrste. Iznad platoa Baba, na oko 1100 m zabelezen je 21. jula 1989. godine jedan primerak Calandrella brachydactyla, sto predstavlja sesti nalaz ove vrste u severoistocnoj Srbiji.
Na vertikalnom gradijentu najmanji gnezdilisni prostor zauzima Eremophila alpestris balcanica, a takodje i A. spinoletta, M. saxatilis, S. torquata [povremena gnezdarica] i C. brachydactyla kao potencijalna povremena gnezdarica. Najrasprostranjenije su A. arvensis, Ph. ochruros, E. hortulana, A. trivialis, L. collurio. Pocetkom osamdesetih godina dvadesetog veka sa Rtnja je sasvim nestala kolonija zutokljunih grlica Pyrrhocorax graculus koja je postojala u ponoru lednica, a koju je sa brojnim gnezdima jos 26. jula 1948. godine nasao Matvejev [1950].
Posebnu osobenost ornitofaune predstavljaju vrste Anthus campestre, Emberiza calandra i E. hortulana, koje se u tako velikom broju na nadmorskoj visini iznad 1000 m ne srecu gotovo nigde u Srbiji.
Otvorene juzne padine Rtnja tokom letnjih meseci u potrazi za hranom nadlece osam vrsta grabljivica koje se gnezde na susednim stanistima: Aquila chrysaetos, Circaetus gallicus, Accipter nisus, Accipter gentilis, Buteo buteo, Falco peregrinus, Falco subbuteo i Falco tinnunculus. Tokom seobe, pasnjake Rtnja nadlecu Cyrcus cyaenus i Cyrcus aeruginosus. Osim ptica grabljivica, nad istim padinama su zabelezene jos i Corvus corax, Corvus corone, Strix aluco, Columba palumbus, Cuclus canorus, Hirundo rustica, Delichon urbica, Ptyonoprogne rupestris, Coccothraustes coccthrausters, Loxia curvirostra. Na kontaktnim delovima pasnjaka i suma gnezde se takodje Sylvia communis, S. atricapilla i S. curruca, Phylloscopus collybita, Acanthis cannabina, Carduelis chloris, C. carduelis i Pyrrhula pyrrhula [do 1400 m], dok se Motacilla alba i H. rustica gnezde na jedinoj kolibi na juznim padinama Rtnja [1020 m n.v.]. Sve navedene vrste se redovno srecu na istrazenom podrucju.
Po osobenostima i diverzitetu letnje faune ptica; 20 vrsta gnezdarica i 30 vrsta posetilaca, otvoreni planinski predeli Rtnja bi se u Srbijimogli meriti jos samo sa slicnim predelom na Suvoj planini [Trem] na ciju je orografsku i ekolosku slicnost ukazivao jos Jovanovic [1955].
Iz napred iznetih cinjenica jasno proizilazi da je ornitofaunisticka vrednost juznih padina planine Rtanj izuzetna i da gotovo nema premca u Srbiji. Imajuci u vidu i nista manje vrednu faunu ptica na stenama i bukovo-jelovoj sumi severnih padina Rtnja jasno je da ovakvo prirodno bogastvo i osobenost mora da se zastiti adekvatnim zakonskim merama.

Tabla 1: Sastav, visinski dijapazon [gornja i donja visinska granica] i broj parova gnezdilisne ornitofaune juznih padina planine Rtanj na vertikalnom gradijentu 1000 - 1566 m n. v.

Table 1: Structure [1], altitude range [upper 2 and lower 3] and number of pairs [4] of the nesting ornithofauna on southern slopes of Mt. Rtanj at vertical gradient 1000 - 1566 m a. s. l.

LITERATURA

1.Delic S. [1949] Izvestaj sa terenskog puta na Rtanj. Arhiva prirodnjackog muzeja, 11, Beograd.
2.Dragisic V., Miladinovic B. [1988] Hidrogeoloske karakteristike planine Rtanj [studija], Mladi istrazivaci Srbije, Beograd ,,Edvard Kardelj,, Bor, Beograd.
3.Ham I. [1977] Prilozi fauni ptica [Aves] istocne Srbije. Zbornik radova o fauni Srbije, SANU, 1, Beograd.
4.Jovanovic B. [1955] Sumske fitocenoze Rtnja. Glasnik sumarskog fakulteta, 10, Beograd.
5.Jovanovic i Dunjic R. [1956] Tipovi pasnjaka i livada na Rtnju. Inst. za ekol. i biogeogr. Zbornik radova 7[1], Beograd.
6.Matvejev S. D. [1950] Rasprostranjenje i zivot ptica u Srbiji. SANU, CLXI, Beograd.
7.Matvejev S. D. [1961] Biogeografija Jugoslavije. Biol. int., Naucna knjiga, 9, Beograd.
8.Matvejev S. D., Punicer I. [1989] Karta bioma; Predeli Jugoslavije i njihova zastita. Prirodnjacki muzej 36, Beograd.
9.Paunovic M. [1994] Planina nad planinama; Rtanjska sila, Trag 13, Novi Sad.
10.Stevanovic V., Stevanovic B. [1995] Osnovni klimatski, geoloski i pedoloski cinioci biodiverziteta kopnenih ekosistema Jugoslavije. In: Stevanovic V., Vasic V. [eds.] Biodiverzitet Jugoslavije sa pogledom vrsta od medjunarodnog znacaja. Bioloski fakultet, Ecolobri 1, Beograd.
11.Vasic V., Marinkovic S., Vizi O. [1990] Ptice Durmitora i kanjona Tare, CANU, Fauna Durmitora 3, Titograd.

NA VRH STRANE